වේදාන්ත දර්ශනය බුදුන් වහන්සේ ගේ පහළ වීමට පෙර පැවති අතර එය වඩාත් හොඳින් වර්ධනය වූයේ බුද්ධ කාලයට පසුව යි. බුදුන් වහන්සේ ගේ දේශනාවක් වන "අනාත්ම" සංකල්පය නිවැරදි ව අවබෝධ කර ගැනීමට මෙම වේදාන්ත හී එන ආත්ම සංකල්පය යම් තරමකින් හෝ දැන සිටීම වැදගත් වේ. ආත්මය යනු කුමක් ද යන්න වේදාන්ත ශ්‍රැතියේ හෙවත් උපනිෂද් හී දක්වා ඇති ආකාරය පහත පරිදි වේ.
.
අනේජදේකං මනසෝ ජවීයෝ
නෛනද්දේවා ආප්නුවන්පූරවමර්ෂත්|
තද්ධාවතෝ'න්‍යානත්‍යේති තිෂ්ටත්-
තස්මින්නපෝ මාතරිශ්වා දධාති||ඊශාවස්‍යෝපනිෂදය|4||
=
ඒ ආත්මන් නො සෙල්වෙන්නේ (වෙනස් නො වන්නේ) ය. මනසට වඩා වේගවත් වන්නේ ය. ඔහු සියල්ලට පූර්ව නිසා ඉන්ද්‍රියයන් ගෙන් දැනගත නො හැක්කේ ය. ස්ථිර වන්නේ වුවත් වේගවත් වූ සියල්ලට ම වඩා වේගත් වන්නේ ය. එහි නිසා ම වායුව කර්ම ආදියේ විභාග කරයි.
.
මෙහි දී ආත්මන් ගෙ වෙනස් නො වීමේ ස්වභාවයත් ඉන්ද්‍රියයන් ගෙන් අවබෝධ කිරීමේ අපහසු බවත් දක්වා ඇත.
.
ශ්‍රෝත්‍රස්‍ය ශ්‍රෝත්‍රං මනසෝ මනෝ යද්වාචෝ හ වාචං ස උ ප්‍රාණස්‍ය ප්‍රාණශ්චක්ෂුෂශ්චක්ෂුරතිමුච්‍ය ධීරාඃ ප්‍රේත්‍යාස්මාල්ලෝකාදමෘතා භවති||කේනෝපනිෂදය|1|2||
=
ආත්මන් කනේ ඇසීම ද, මනසේ සිතීම ද, ප්‍රකාශ කරන වචනයේ වචනය ද, ප්‍රණයේ ප්‍රාණය ද, ඇසේ ඇසීම ද ලෙස දැනගන්න කෙනා ලෝකයෙන් මිදී අමර වන්නේ ය.
.
මෙහි දී ආත්මන් යනු මනුෂ්‍යයා ගේ ඉන්ද්‍රියයන් ගේ සජීවීත්වය ශක්‍යතාව දානය කරන ශක්තිය වන බව දක්වා ඇත.
.
න ජායතේ ම්‍රියතේ වා විපශ්චින්නායං
කුතශ්චින්න බභූව කශ්චිත්|
අජෝ නිත්‍යඃ ශාශ්වතෝ'යං පුරාණෝ
න හන්‍යතේ හන්‍යමානේ ශරීරේ||කඨෝපනිෂදය|1|2|18||
=
ආත්මන් උපදින්නේ නැත, මිය යන්නේ නැත, අනෙක් කාරණයකින් ඇති වුනා හෝ තමා ම ඇති වුණා හෝ නො වේ, මෙය අජ හෙවත් නූපන්නේ වේ, නිත්‍ය වේ, ශාශ්වත වේ, පුරාණ වේ. නැසෙන්නේ හෝ නැසිය හැක්කේ නො වේ.
.
මෙයින් ආත්මන් සදාකාලික බවත් අවිනාශී බවත් පැහැදිලි වේ. විනාශ වන්නේ හෝ විනාශ කළ හැක්කේ නොවේ. ඉපදී නැති නිසා මරනයක් ද නැත.
.
අණෝරණීයාන්මහතෝ මහීයා-
නාත්මාස්‍ය ජන්තෝර්නිහිතෝ ගුහායාම්|
තමක්‍රතුඃ පශ්‍යති වීතශෝකෝ
ධාතුප්‍රසාදාන්මහිමානමාත්මන්ඃ||කඨෝපනිෂදය|1|2|20||
=
කුඩා ම දේටත් වඩා කුඩා විශාල ම දේටත් වඩා විශාල මේ ආත්මන් ජීවීන් ගේ ශරීරයේ සැඟවුණු ස්ථානයක හෙවත් ගුහාවේ වාසය කරයි. කාමයෙන් තොර වූ කෙනා මේ මහිමාන්විත ආත්මය දැක ශෝක රහිත බවට පමිණේ.
.
මෙහි දී පැහැදිලිව ම අනෙකුත් ඉන්ද්‍රියයන් ගෙන් අනන්‍ය ව ශරීරයාශ්‍රිත වූ ආත්මන් ගේ පැවැත්ම ගැන පැහැදිලි වේ.
.
මුණ්ඩකෝපනිෂදයේ තෙවැනි මුණ්ඩකයේ දෙවැනි කාණ්ඩයේ දී ආත්මන් සහ බ්‍රහ්මන් ගේ ඒකත්වය පැහදිලි කෙරෙ යි.
.
යමේවෛෂ වෘණුතේ තේන ලභ්‍යස්-
තස්‍යෛෂ ආත්මා දිවෘණුතේ තනුං ස්වාම්||මුණ්ඩකෝපනිෂදය||3|2|3||
=
පරමාත්මන් ප්‍රාප්ත කර ගැනීමේ ආශා කරන්නාට, පරමාත්මන් ප්‍රාප්ත කළ හැකි වන්නේ ය. එයින් පසු ආත්මන් තමන් ගේ ස්වරූපය ව්‍යක්ත කරන්නේ ය.
.
මෙසේ පරමාත්මන් ප්‍රාප්ත කිරීමෙන් පසු තමන් ගේ ස්වරූපය ව්‍යක්ත කරන ආත්මන් මගින් පහත පරිදි එම සැබෑ ස්වරූපය දැක්වෙන්නේ ය.
.
ස යෝ හ වෛ තත්පරමං බ්‍රහ්ම වේද බ්‍රහ්මෛව භවති|මුණ්ඩකෝපනිෂදය|3|2|9||
=
බ්‍රහ්මන් ව (ආත්මන් ව) අවබෝද කරගන්නා බ්‍රහ්මන් ම වන්නේ ය.
.
මෙයින් ආත්මන් යනු සැබෑ වශයෙන් පරමාත්මන් වූ බ්‍රහ්මන් ම බව පැහැදිලි වන්නේ ය.
.
සර්වකර්මා සර්වකාමඃ සර්වගන්ධඃ සර්වරසඃ සර්වමිදමභ්‍යාත්තෝ'වාක්‍යනාදර ඒෂ ම ආත්මාන්තර්හෘදය ඒතද්බ්‍රහ්මෛතමිතඃ ප්‍රේත්‍යාභිසංභවිතාස්මීති යස්‍ය ස්‍යාදද්ධා න විචිකිත්සාස්තීති හ ස්මාහ ශාණ්ඩිල්‍යඃ ශාණ්ඩිල්‍යඃ||ඡාන්දෝග්‍යෝපනිෂදය|3|14|4||
=
ඔහු සියලු කර්ම, සියලු කාම, සියලු ගන්ධ, සියලු රස යන මේ සියල්ල හාත්පසින් ව්‍යාප්ත කරන්නේ වචනයෙන් කිව නො හැකි මුලාවෙන් තොර වූයේ මා ගේ හෘදය නම් නෙළුම මැදැ පවතී. මෙය ම බ්‍රහ්මන් වේ. මේ ශරීරයේ මරනයෙන් පසු, මම ඒ බ්‍රහ්මන් ප්‍රාප්ත වෙමි. එය නිශ්චිත වන අතර ඒ ගැන කිසි දු සැකයක් නැත. ශාණ්ඩිල්‍ය එසේ කීවේ ය. ශාණ්ඩිල්‍ය එසේ කීවේ ය.
.
මෙයින් පෙර කී සියල්ල ම සැකැවින් දක්වා ඇති සේ ය. මෙහි දී කියැවෙන්නේ ආත්මන් ම බ්‍රහ්මන් වන බව යි. එනම් එය විනාශ නො වන වෙනස් නො වන සදාකාලික දෙයක් වන්නේ ය.
විශේෂයෙන් එය අස්තිත්වයක් හෙවත් පැවැත්මක් ඇති දෙයක් වන්නේ ය. ශරීරයේ සත්ත්වයා තුළ පවතින. අන් සියල්ලෙන් පරිබාහිර වූ අනන්‍ය වූ දෙයක් ලෙස පවතින්නකි ආත්මය.
.
බෞද්ධ අනාත්ම සංකල්පය දක්වන්නේ නම් පහත පරිදි වේ.
.
න ස්වතෝ නාපි පරතෝ
න ද්වාභ්‍යං නාප්‍යහේතුතඃ|
උත්පන්නා ජාතු විද්‍යන්තේ
භාවාඃ ක්වචන කේචන||1|1||
=
තමා කෙරෙන්, අනුන් කෙරෙන්, තමා සහ අනුන් කෙරෙන් හෝ අහේතුක ව හෝ ඇති වූ කිසිවක් නො දැනිය හැකි ය.
.
එනම්, මෙහි දී පවසෙන්නේ, ලෝකයේ පවතින කිසිවක් කෙනෙකු ඇති කළ දේ හෝ තමා ඇති කරගත් දේ හෝ ඒ දෙක ම හෝ නො වන බව ය. ඉබේ ඇති වීමක් ද සිදු නො වූ බව ය.
කිසිවක් එසේ ඇති වූ බව ඇස කන නාසය දිව ශරීරය මනස යන කිසිවකින් දැනිය නො හැකි ය.
එසේ නම් අප දකින අද්දකින ලෝකය කෙසේ ඇති වී ද යන ගැටලුව ඇති වේ. එය මේ පරිච්ඡේදයේ ම දෙවැනි සිලොවෙන් විසඳා ඇත්තේ ඒ ඇති වීම ප්‍රත්‍ය මගින් වන බව දැක්වීමෙන් ය.
.
ප්‍රත්‍යයන් මගින් ලෝකය ඇති වන බව දැක්වූ පසු ස්ව-භාව පරීක්ෂා කිරීමේ පරිච්ඡේදයේ දී පවසන්නේ සියල්ල ප්‍රත්‍යයන් ගෙන් ඇති වන්නේ නම් ස්ව-භාවයක් (මේ ශබ්දය අස්ථි ශබ්දයට සමාන අර්ථයේ යොදා ඇත. මෙහි අර්ථය වන්නේ තමාට ම අනන්‍ය වූ වෙනස් නො වන ස්වභාවයක් ඇති යන්න යි. පවතින්නේ යන්න යි. මෙය අත්ත හෙවත් ආත්මට සමාන වන්නේ ආත්මය අවිනාශී පැවැත්මක් බව දැක්වෙන නිසා ය.) පැවතිය නො හැකි බව යි.
.
න සම්භවඃ ස්වභාවස්‍ය යුක්තඃ ප්‍රත්‍යයහේතුභිඃ|
හේතුප්‍රත්‍යයසංභූතඃ ස්වභාවඃ කෘතකෝ භවේත්||15|1||
.
ස්වභාවඃ කෘතකෝ නාම භවිෂ්‍යති පුනඃ කථං
අකෘතිමඃ ස්වභාවෝ හි නිරපේක්ෂඃ පරත්‍ර ච||15|2||
=
ස්වභාවය ප්‍රත්‍යයන් ගෙන් ඇති වේ යැ යි කිව නො හැකි ය. හේතු ප්‍රත්‍ය නිසා ඇති වූ ආත්මය කෘතක හෙවත් සෑදුණු දෙයක් වන නිසා ය.
.
කෘතක වූ ස්වභාවයක් පැවතිය නො හැකි ය. ස්වභාවය අනෙකක් මත රඳා නො පවතින්නක් හෙවත් අනෙකකට සාපේක්ෂ නො වන අතර නො කරන ලද්දක් ම වන්නේ ය.
.
සරලව මෙහි දී කියවෙන්නේ හේතු ප්‍රත්‍ය මගින් ඇති වූ කිසිවක් පැවැත්ම විය නො හැකි බව යි. එසේ සෑදුණු දේ තුළ කලින් කී ලක්ෂණ නො පවතිබ බැවිනි ඒ.
.
මෙම පරිච්ඡේදයේ දී පරභාව හෙවත් ස්වභාවයෙන් හෙවත් (තමා ගේ) ස්වභාවයෙන් පිට යමක් පවතින්නේ ද නැති බව දක්වා ඇත.
.
තමාට ස්වභාවයක් නැති නම් අන් දෙයකට ස්වභාවයක් පැවතිය නො හැකි ය. සෑම විට ම අන් දේ, ඒ දේට තමා වන නිසා ය ඒ. |15|3|
.
මේ ආකාරයට ම අභාවය හෙවත් පැවැත්මක් නො වීම ද විය නො හැකි බව දක්වා ඇත.
.
භාවස්‍ය චේදප්‍රසිද්ධිරභාවෝ නෛව සිධ්‍යති|
භාවස්‍ය හ්‍යන්නථාභාවමභාවං බ්‍රැවතේ ජනා||
.
භාවයක පැවැත්ම නැති විට අභාවයක් කෙසේ වත් විය නො හැකි ය. අභාවය කියන්නේ භාවය වෙනස් වීම හෙවත් නැති වීමට ය.
.
මෙහි දී කියන්නේ ස්වභාවය ඇති බව කිව නො හැකි නම්, ඒ දේ නැති බවක් ද කිව නො හැකි බව යි. එක් දෙයක් නැතැ යි කියන්නේ වෙනත් දෙයක් පවතින නිසා ය. නැති නම් එය පෙර පැවති නිසා ය. එසේ නො මැති ව ප්‍රත්‍ය නිස ඇති වූ දෙයකට ඇති හෝ නැති යැ යි කිව නො හැකි ය.
.
අස්තීති ශාස්වතග්‍රාහෝ නාස්තීත්‍යුච්ඡේදදර්ශනම්|
තස්මාදස්තිත්වනාස්තිත්වේ නාශ්‍රීයේත විචක්ෂණඃ||15|10||
=
ඇත යනු ශාශ්වත වාදය යි. නැත යනු උච්ඡේද වාදය යි. බුද්ධිමතා ඇත නැත යන අන්ත දෙක ම ප්‍රතික්ෂේප කරයි.
.
මෙහි දී ස්වභාවයක් ඇත හෝ නැත යන දෙක ම ඉවත දැමීමක් සිදු කර ඇත.
.
කලින් දැක්වූ ප්‍රත්‍ය සංකල්පය සහ පසු දැක්වූ ස්වභාව සංකල්ප දෙක ම පාදක කරගනිමින් ආත්ම සංකල්පය පිළිබඳ බෞද්ධ මතය ඉදිරිපත් කිරීම දහඅටවැනි පරිච්ඡේදයේ දී සිදු කෙරේ.
.
ආත්මා ස්කන්ධා යදි භවේ දුදයව්‍යභාග්භවේත්|
ස්කන්ධේභ්‍යෝ'න්‍යෝ යදි භවේද්භවේදස්කන්ධලක්ෂණඃ||
=
ආත්මය යනු පඤ්චස්ඛන්ධයට නම්. එය ඇති වීම නැති වීමට හසුවේ. එය ස්කන්ධයන් ගෙන් වෙනස් කිසිවක් වේ නම් වෙනත් ධර්මයන්ට අදාල ලක්ෂණයන් ගෙන් එනම් නැති වීම සහ වෙනස් වීම යන ලක්ෂණයන් ගෙන් යුතු විය යුතු ය.
.
මෙහි දී කියවෙන්නෙ පඤ්චස්ඛන්ධය තුළ ආත්මය යැ යි ගත හැකි කිසිවක් නැති බව ය. පඤ්චස්ඛන්ධය ම විනාශ වීමට වෙනස් වීමට ලක් වීම එයට හේතුව යි. ආත්මය එසේ විය නො හැකි බව ඉහළ පැහැදිලි කර ඇත. පඤ්චස්ඛන්ධයෙන් අන්‍ය කිසිවක් ද විය නො හැක. එයින් අන්‍ය වූ දේ ද හේතුප්‍රත්‍ය මගින් සෑදී ඇති නිසා විනාශ වීම ස්වභාවය කොට තිබීම නිසා ය ඒ.
.
මෙහි වඩා වැදගත් ම පහැදිලි කිරීම වන්නේ නාගර්ජුනපාදයන් විසින් මගේ සහ මම යන ආකල්පයන් ගෙන් තොර යැ යි සිතන පුද්ගලයෙකු පැවතිය නො හැකි බව දැක්වීම යි. මගේ කියා දෙයක් නැතැයි සිතිය හැක්කේ මගේ කියා දෙයක් පවතින්නෙ නම් පමණි. මම නැතැ යි සිතිය හැක්කේ මම පවතින්නේ නම් පමණි.
.
මෙයින් පෙනී යන්නේ බෞද්ධ දරශනය තුළ ආත්මය පිළිබඳ වන්නේ පහත සංකල්පය වන බව යි.
.
සියල්ල හේතූන් ප්‍රත්‍යයන් නිසා ඇති වී ඇත.
ඒ නිසා කිසිවක ස්වභාවයක් හෙවත් තමාට ම වන පැවැත්මක් නැත.
එසේ ඇති වන සියල්ලේ ලක්ෂණයවන්නේ වෙනස් වීම ය.
දෙයක් නැති වීමට නම් ඒ දෙය පැවතිය යුතු ය.
කිසි දෙයක් පැවතියේ නැති නිසා නැති වීම ද විය නො හැකි ය.
ඒ නිසා ආත්මය යනු ඇත්තේත් නැති නැත්තේත් නැති දේකි.
.
එනිසා කිසිවකු, අනාත්ම යනු "ආත්මයක් නැතැයි කීමක් නො වේ." කියන්නේ නම් එය සාවද්‍ය වන්නේ ය. මක්නිසා ද යත්,
.
ආත්මය - p
ආත්මයක් නැත්තේ - ~p
ආත්මයක් නැත්තේ නැත ~(~p)
එනම් , p = ~(~p)
වන නිසා ය.
.
නිවැරදි ප්‍රකාශය විය යුත්තේ ආත්මයක් ඇත්තේත් නැති නැත්තේත් නැති යන්න යි..
.
ප.ලි. _
මෙම ඇත්තේත් නැති නැත්තේත් නැති ආත්මය පිළිබඳ හෙවත් පැවැත්ම නිසා යි, නාගර්ජුණපාදයන් නිවනෙන් වෙන් කර දැක්විය හැකි කිසිවක් සසරේත් සසරෙන් වෙන් කර හැකි කිසිවක් නිවණේත් නැතැ යි ද ඒ දෙකේ කෙළවර ඉතා ම සියුම් කිසිවක් හෝ නැතැ යි ද පැවසූවේ.